1 Nguồn gốc và lịch sử Lễ hội Kate Ninh Thuận
Từ Kate là một danh từ có nguồn gốc từ từ Katik của người Hindu (Hindu giáo) và từ Kattika trong tiếng Phạn của người Ấn Độ. Nếu dịch hẹp thì từ này có nghĩa là lễ cúng vào tháng 7 lịch Chăm, còn ý nghĩa chung rộng hơn thì chỉ lễ hội để tưởng nhớ tổ tiên, thần linh cùng những nhân vật có công với dân tộc.
Vì vậy, Lễ hội Kate Ninh Thuận mang bản sắc riêng của vương quốc Champa xưa. Tuy nhiên về sau thì lễ hội Ninh Thuận này đã có một số thay đổi do ảnh hưởng của nền văn hóa Ấn Độ và Hồi giáo. Điều này được thể hiện rõ qua việc ba cộng đồng tôn giáo là Chăm Ahier, Chăm Awal và Chăm Islam đều có phần lễ nghi, lễ tục ban đầu giống nhau nhưng về sau do ảnh hưởng Hồi giáo và Ấn giáo nên mỗi cộng đồng sẽ có những sự khác nhau trong nghi thức.
Lễ hội Kate Ninh Thuận là một trong những lễ hội lớn nhất của cộng đồng người Chăm
Không có quá nhiều ghi chép về lịch sử của Lễ hội Kate Ninh Thuận, cũng không có thông tin về thời gian cụ thể mà lễ này này ra đời. Vì vậy, chúng ta có thể cùng nhau tìm hiểu đôi nét về quá trình lịch sử từ thế kỉ II đến thế kỷ XII khi vương quốc Champa thịnh vượng nhất để hiểu bối cảnh ra đời của lễ hội Kate.
Khi Ấn Độ giáo du nhập vào vương quốc Champa đã tác động khá mạnh đến các nghi lễ cúng tế của người Chăm khi thực hiện những sự kiện trọng đại như thu hoạch mùa màng, khi đánh thắng trận, lễ đăng cơ của vua chúa. Cho đến thế kỷ XV (khoảng năm 1471), thủ đô Vijaya (hiện nay là Bình Định) bị suy tàn, cũng là dấu mốc đánh dấu nền văn minh Champa sụp đổ, kéo theo đó là những ảnh hưởng của Ấn Độ giáo ngày càng mờ nhạt, nhường chỗ lại cho tín ngưỡng Hồi giáo lên ngôi.
Những tiết mục nghệ thuật truyền thống được biểu diễn trong Lễ hội Kate Ninh Thuận
Tuy đây là thời kỳ phát triển cực thịnh của đạo Hồi nhưng nền văn minh Champa vẫn chịu ảnh từ tàn dư của Ấn Độ giáo. Vì thế cho đến tận ngày nay, cộng đồng người Chăm tại Ninh Thuận nói riêng và Việt Nam nói chung vẫn chia làm những cộng đồng theo tín ngưỡng khác nhau, trong đó hai cộng đồng đông đúc nhất là người Chăm Ahier theo tôn giáo Bà La Môn và người Chăm Awal theo tôn giáo Bà Ni. Trong khi lễ hội Ramưwan là truyền thống của người Chăm Bà Ni thì lễ hội Kate Ninh Thuận là lễ hội truyền thống của người Chăm Bà La Môn.
2 Thời gian và địa điểm tổ chức
Lễ hội Kate Ninh Thuận của người Chăm sẽ được tổ chức trong thời gian 3 ngày, thường sẽ được bắt đầu vào ngày 1/7 theo lịch Chăm (khoảng 25/9 đến 5/10 dương lịch). Địa điểm tổ chức lễ hội là tại đền tháp Po Nagar (thuộc địa phận thôn Hữu Đức, xã Phước Hữu, huyện Ninh Phước), Tháp Po Klong Garai (thuộc địa phận phường Đô Vinh, thành phố Phan Rang – Tháp Chàm) và tháp Po Rome (thuộc địa phận thôn Hậu Sanh, xã Phước Hữu, huyện Ninh Phước).
Theo trình tự lễ hội diễn ra, các nghi thức của Lễ hội Kate Ninh Thuận sẽ bắt đầu từ đền tháp cho đến các làng xã và về mỗi gia đình. Phong tục này được xem như một dòng chảy từ cộng đồng đến cá nhân, được người Chăm gìn giữ hàng ngàn năm qua.
Người dân chuẩn bị rất nhiều lễ vật để dâng lên trong lễ tảo mộ của người Chăm Hồi Giáo ở Ninh Thuận
3 Những nghi lễ được thực hiện trong Lễ hội Kate Ninh Thuận
Các nghi lễ trong lễ hội Kate của người Chăm sinh sống tại Ninh Thuận sẽ đồng thời được diễn ra ở cả 3 đền tháp. Về cơ bản các nghi lễ đều giống nhau với ngày đầu tiên sẽ cúng tế tại đền tháp, ngày thứ hai cúng tế tại làng và ngày thứ ba là cúng tế tại nhà.
Bắt đầu Lễ hội Kate Ninh Thuận sẽ là nghi lễ cúng tế tại đền tháp được chỉ đạo bởi thầy cả sư, hay còn gọi là người chủ lễ. Thầy sẽ kéo đàn Kanhi và hát vang bài thánh ca, bà bóng làm lễ dâng lên các vị thần, sau đó chủ lễ sẽ chủ trì lễ tắm tượng được thực hiện bởi một số tu sĩ Bà La Môn.
Các lễ vật trong lễ hội Kate tại đền tháp sẽ bao gồm: 1 con dê lớn, 3 con gà để làm lễ tẩy uế trong tháp, 5 mâm cơm với canh và thịt dê, 1 mâm cơm với muối vừng, thêm 3 ổ bánh gạo cùng hoa quả. Ngoài ra, người dân còn chuẩn bị thêm rượu, trứng, xôi chè, trầu cau v.v. Đây là phần lễ vật mang lên cúng trên các tháp còn phía dưới chân tháp sẽ là hàng trăm mâm lễ khác nhau do những người dự lễ thành tâm chuẩn bị.
Các tiết mục được người dân biểu diễn để góp vui trong Lễ hội Kate Ninh Thuận
Quy trình Lễ hội Kate Ninh Thuận tại tháp sẽ được diễn ra như sau:
Đầu tiên là nghi lễ người Chăm đón y phục từ người em út Raglai mang từ trên núi xuống. Lễ rước y phục thường được diễn ra vào lúc 7h sáng, tất cả các nghi thức đều được thực hiện rất trang trọng, tôn nghiêm.
Tiếp theo, người chủ lễ sẽ mở cửa tháp để mời thần linh về dự và thụ hưởng lễ vật mà người dân dâng lên.
Sau khi thực hiện mở cửa tháp sẽ là lễ tắm tượng thần, theo ngôn ngữ của người Chăm là Manei yang. Sau đó đến lễ mặc y phục cho tượng thần Anguei khan aw kapo, đến cuối cùng là phần đại lễ - Adaoh tama quan trọng nhất. Phần đại lễ bắt đầu vào lúc 9h sáng, kéo dài trong khoảng 3 tiếng đến 11h trưa. Sau khi hoàn thành, người dân sẽ trở về làng để tiếp tục các nghi thức lễ hội.
Nghi thức cúng Lễ hội Kate Ninh Thuận tại làng sẽ được tổ chức song song với phần hội. Trước khi lễ hội diễn ra, dân làng đã cùng nhau phân công quét dọn đền thờ, dọn dẹp và trang hoàng cho Nhà Làng, chuẩn bị sân bãi, đồ ăn, thức uống v.v. Ngoài ra, người dân còn chuẩn bị những tiết mục văn nghệ để góp vui trong lễ hội.
Dân làng cùng nhau chuẩn bị lễ cùng
Những nghi thức làm lễ tại làng bản cũng được thực hiện trang trọng không kém các nghi lễ trên đền tháp. Theo tín ngưỡng thì mỗi làng sẽ thờ một vị thần khác nhau, nhưng tựu chung lại đều là cúng tế thần làng, tương tự như người Kinh thờ Thành Hoàng. Chủ tế tại làng thường không phải chức sắc tôn giáo mà sẽ là người uy tín, được dân làng tin tưởng. Ông sẽ thay mặt cho dân làng để dâng cúng lễ vật lên thần và cầu mong được phù hộ phước lành cho tất cả người dân, gia đình trong làng bản.
Kết thúc Lễ hội Kate Ninh Thuận ở làng thì người Chăm sẽ trở về nhà để làm lễ. Chủ lễ sẽ là người lớn tuổi nhất trong tộc họ, thay mặt cả gia đình dâng lễ lên tổ tiên. Tất cả những thành viên trong gia đình đều sẽ có mặt đông đủ, trang phục chỉn chu, thành tâm cầu nguyện tổ tiên phù hộ để có sức khỏe dồi dào, làm ăn phát đạt. Vì vậy, lễ hội Kate cũng mang ý nghĩa gắn kết gia đình, là dịp để những người con xa xứ trở về đoàn tụ cùng người thân.
